'Wij mensen hebben geen vrije wil'

Hersenwetenschappers zijn het stilaan eens: de vrije wil bestaat niet. Klopt dit, en zo ja, wat zijn de gevolgen van een onvrije wil?

Het is bijna anderhalve eeuw geleden dat Friedrich Nietzsche zijn dolle mens liet zeggen: ’God is dood! God blijft dood! En wij hebben hem gedood!’ De echo van zijn woorden heeft minstens een eeuw nagegalmd.

Maar nu klinkt er een nieuw verontrustend geluid. Ditmaal is het geen domineeszoon en filosoof die de wereld opschudt maar luiden neurowetenschappers de alarmbel. Dat doen ze al enkele decennia, maar sinds kort klinkt hun boodschap in de boekentop-10 en bijlages van kranten: wij mensen hebben geen vrije wil. Ook het eindexamenonderwerp voor het vwo gaat volgend jaar over de vrije wil. ’Hoezo vrije wil?’ heet de begeleidende bundel die uitgeverij Lemniscaat samen met het examenboek in januari 2011 publiceert.

Oude wijn in nieuwe zakken, zo lijkt het. Want de discussie over de vrije wil is zo oud als de filosofie zelf. Sinds Aristoteles hebben filosofen zich gebogen over de vraag of wij, rationeel handelende personen, bewust controle kunnen uitoefenen over onze eigen daden en beslissingen. Alle mogelijke antwoorden zijn de revue gepasseerd, maar altijd bleef de vraag van belang naar het verband tussen vrijheid en oorzakelijkheid. De diverse filosofische stromingen verschillen van mening over determinisme – alles wat gebeurt moet zo gebeuren – versus indeterminisme. En als gebeurtenissen noodzakelijkerwijs plaatsvinden, sluit dit dan vrijheid uit, of toch niet?

Het verschil tussen de huidige discussie en die van vroeger zit in de bewijzen, die komen nu namelijk uit de hersenwetenschappen. Een van de pioniers op dit gebied was Benjamin Libet (1916-2007), een Amerikaanse neurofysioloog. Hij verwierf bekendheid met experimenten die de zogenaamde ’bewustzijnsvertraging van een halve seconde’ lieten zien. Libet ontdekte dat een handeling ongeveer 200 milliseconden plaatsvindt voordat wij ons ervan bewust worden. Zijn conclusie: handelen gaat aan denken vooraf. Wij hebben geen vrije wil, we kunnen hooguit ja of nee zeggen tegen de neurologische impulsen die in onze hersenen ontstaan.

De recente publiciteit rond de vrije wil in Nederland begon eind vorig jaar met de vertaling van ’The Illusion of Conscious Will’ van de psycholoog Daniël M. Wegner. Wegner noemt de vrije wil een illusie, maar wel een die dient als gids voor het begrijpen van onszelf en voor de ontwikkeling van verantwoordelijkheidsgevoel en moraliteit. De illusie van de bewuste wil helpt ons om ons handelen te herinneren en op waarde te schatten. De illusie van de bewuste wil heeft dan ook grote invloed op onze levens.

Onzin, meent Victor Lamme, hoogleraar cognitieve neurowetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. Lamme publiceerde dit jaar ’De vrije wil bestaat niet’, dat inmiddels aan zijn achtste druk toe is. De vrije wil is helemaal geen zinnige illusie, maar een oud mannetje dat op een bankje zit te kijken naar wat er allemaal om hem heen gebeurt. Of nog erger, ons zelfbewustzijn is een kwebbeldoos waar weinig van te verwachten valt. Ons Ware Ik is volgens Lamme niet ons zelfbewustzijn maar het machtige brein zelf. In een interview zei Lamme onlangs: „Er is geen keihard bewijs dat bewustzijn nooit invloed heeft op je handelen. Maar er is zoveel bewijs dat mensen sterk worden beïnvloed door onbewuste prikkels en dat ze meer geregeerd worden door emoties dan door logisch nadenken dat je wel moet concluderen dat de invloed van ons bewustzijn minimaal is.”

Hersenwetenschappers zijn het stilaan eens: de vrije wil bestaat niet. Onze bewuste beslissingen zijn de uitkomst van onbewuste processen waarover we geen ultieme controle hebben. De idee dat een bewust ik aan de knoppen zit, is een illusie.

Klopt dit, en zo ja: wat zijn de gevolgen van een onvrije wil? Met deze vragen zal Trouw zich de komende weken bezighouden. De ontmanteling van de vrije wil zou namelijk vergaande gevolgen kunnen hebben. Nu de mens minder machtig en lucide lijkt te zijn dan we decennialang dachten, kunnen theologen misschien opnieuw vragen stellen over genade, almacht en predestinatie.

In de ethiek rijst de vraag of we nog wel verantwoordelijk zijn voor ons handelen als we er niet bewust voor gekozen hebben. En ook pedagogen zullen wellicht anders tegen hun vakgebied aan gaan kijken. Kunnen wij onze kinderen eigenlijk wel opvoeden tot rationele wezens, die zelf bewust moeten kunnen kiezen?

Of, weer een andere vraag: wat betekent de onvrije wil voor onze opvatting van de geschiedenis? Hoe kijkt een slachtoffer van de Holocaust aan tegen de constatering dat de nazi’s geen keus hadden, althans geen vrije keus. Of is deze conclusie weer te vergaand? Als we geen vrije wil hebben, heeft het dan nog zin elkaar verwijten te maken? Zo niet, welke gevolgen heeft dat voor een relatietherapeut? En kunnen we nog wel juridisch schuldig worden bevonden als de vrije wil een illusie blijkt te zijn?

Over dat laatste onderwerp gooit de moraalfilosoof Jan Verplaetse de knuppel in het hoenderhok. In het boek ’Verwijtloos leven’, dat later dit jaar zal verschijnen, stelt Verplaetse dat we rationeel beschouwd niet langer verantwoordelijk zijn voor of schuldig aan wat we doen of denken. Verantwoordelijkheid vereist immers een vrije wil – die niet bestaat. Maar zonder schuld verliest het recht zijn klassieke grondslag en zonder blaam kan je niemand iets kwalijk nemen.

Over wat dit betekent, spreekt Verplaetse zaterdag in de eerste aflevering van ’De vrije wil is dood’. Want was het rond 1870 bijna onvoorstelbaar dat God mogelijk fictie is; de dood van de vrije wil kon nog wel eens een minstens zo grote schok teweegbrengen in onze cultuur.

Als de menselijke vrije wil niet bestaat, krijgt onze moraal, maar ook ons rechtssysteem, rake klappen, denkt filosoof Jan Verplaetse. „Als de vrije wil niet bestaat, leidt dit tot een heel nieuwe zienswijze op mens, maatschappij en wereld. Daarom oefent het zo’n aantrekkingskracht uit op leken en filosofieliefhebbers."

Het loopt tegen het middaguur als de Belgische moraalfilosoof Jan Verplaetse een smsje stuurt vanuit de auto: ’Ik ben wat verlaat, bestel maar vast een aperitiefje’.

Wat doe ik? Bestel ik een glas wijn? Of jus d’orange? Ben ik vrij in deze keuze? Of hangt mijn beslissing van zoveel factoren af – opvoeding, arbeidsethos, besef van verslavingsgevoeligheid – dat je onmogelijk kunt zeggen dat ’ik’ beslis sap te drinken.

„De vrije wil”, zegt Verplaetse later, „is één van die filosofische onderwerpen waarover iedereen wel een mening heeft. Het is één van de meest zichtbare filosofische problemen omdat het alle belangrijke aspecten van ons bestaan raakt: van onze plaats in de kosmos tot onze verhouding met andere mensen. Als de vrije wil niet bestaat, leidt dit tot een heel nieuwe zienswijze op mens, maatschappij en wereld. Daarom oefent het zo’n aantrekkingskracht uit op leken en filosofieliefhebbers.”

Bijvoorbeeld op iemand die zich afvraagt waarom hij een bepaald aperitief bestelt?

„Ook. Maar we raken nu gelijk aan een misverstand: de verwarring tussen vrije wil en bewuste wil. Voor een deel lopen beide debatten gelijk, maar ze zijn ook verschillend.

„Ontkenners van de vrije wil vinden óók dat beslissingen niet veroorzaakt kunnen worden door een ’ik’, een ziel, een geest die zelf oorzaakloos is. De ontkenners geloven dat al onze beslissingen deel uitmaken van causale netwerken. Dit brengt met zich mee dat al onze bewuste beslissingen reeds op een onbewust niveau genomen zijn. Gedrag kan nooit bewust beginnen.

„Ontkenners van de bewuste wil delen die visie, maar sommigen gaan nog verder. Ze vinden het bewustzijn onbelangrijk. Een bewuste beslissing vinden zij het doodlopend eindpunt van een breinproces dat even goed onbewust kon verlopen. Neurowetenschapper Victor Lamme, wiens boek ’De vrije wil bestaat niet’ in elke non-fictie toptien staat, zegt dat hij zijn pijlen richt op de vrije wil, terwijl hij in feite het belang van de bewuste wil bestrijdt. Lamme noemt ons ’ik’ een kwebbeldoos. Volgens Lamme is de vrije wil een oud mannetje op een bankje dat zit te kijken naar wat er allemaal gebeurt in het brein. ’We moeten dat zelfbewustzijn niet serieus nemen’ zei Lamme onlangs.

„Wie de vrije wil ontkent, neemt deze radicale visie niet per se over. Dat bewuste beslissingen ontstaan uit causale netwerken, volstaat. Een aperitief bewust of onbewust bestellen kan dus heel verschillende gevolgen hebben. Ook al worden beide keuzes onbewust opgewekt.”

Ik ben toch vrij te kiezen welk aperitief ik neem? En mijn keuze hangt toch af van wat ik wil?

„Die impressie is onvoldoende om het bestaan van een vrije wil te bewijzen. Met breinmagneten kun je momenteel onwetende proefpersonen perfect laten geloven dat ze vrij beslissen welke hand ze opsteken, terwijl in werkelijkheid niet zij maar de magneet de keuze maakt.”

Wat betekent dit?

„De eigenlijke discussie lijkt me niet zozeer meer of de vrije wil bestaat. Er ontstaat in de wetenschappelijke wereld stilaan consensus dat al onze beslissingen inderdaad deel uitmaken van causale netwerken. De cruciale vraag is: wat zijn de gevolgen van een onbestaande vrije wil? Hoe belangrijk is een vrije wil voor bijvoorbeeld verantwoordelijkheid? Ikzelf kom tot een radicaal antwoord: als de vrije wil niet bestaat, kan niemand verantwoordelijk zijn voor zijn daden.”

Dat is een ramp.

„De conclusie heeft zeer verstrekkende gevolgen maar een ramp hoeft dat niet te zijn, misschien worden we wel wat meer relaxed als we niet overal verantwoordelijk voor zijn. Maar ik geef toe dat nogal wat op de helling staat. Vandaar dat er filosofen zijn die blijven hopen dat een onvrije wil niet het einde van verantwoordelijkheid betekent. Ik denk dat ze ongelijk hebben.”

Wat zijn de andere stromingen?

„Grosso modo heb je drie stromingen. Van oudsher heb je libertaristen die geloven dat er een oorzaakloze geest bestaat die beslissingen neemt. Hersenwetenschap ondergraaft die opvatting meer en meer.

„Of je kunt denken dat het causale netwerk keuze biedt. De ene keer gaat het die richting uit, de andere keer de andere richting. Op die manier kun je anders handelen. Vraag is echter wat je aan die keuze hebt als je er geen controle over hebt. Want toeval redt verantwoordelijkheid niet.

„Daarnaast heb je de compatibalisten, die geloven dat een wetenschappelijk mensbeeld geen bedreiging is voor verantwoordelijkheid. Verantwoordelijkheid en een onvrije wil zouden verzoenbaar zijn.”

Dat laatste klinkt mij sympathiek in de oren.

„Alleen krijg je nu de volgende vragen: kan een robot, hoe complex die ook geprogrammeerd is, ooit verantwoordelijk zijn voor wat hij aanricht? Of: kun je een machine die perfect causaal werkt loven of verwijten? Ik denk dat verantwoordelijkheid een oorzaakloze geest – een ’zelf’ als bron – veronderstelt die niet bestaat.

„De derde stroming is die van de harde incompatibalisten. Net als de libertaristen vinden zij dat een onvrije wil onverzoenbaar is met verantwoordelijkheid. Maar in tegenstelling tot het libertarisme geloven zij niet in een oorzaakloze geest en verwerpen zij de relevantie van toeval voor verantwoordelijkheid. Harde incompatibalisten, en daar reken ik mijzelf toe, vinden dat mensen nooit verantwoordelijk zijn, maar ontkennen niet dat verantwoordelijkheid een nuttig instrument kan zijn. Er is immers een verschil tussen verantwoordelijk zijn en verantwoordelijkheid opnemen.”

Dat verschil zie ik niet.

„Verantwoordelijkheid opnemen is een feitelijk proces. Je leeft conform verwachtingen en doelstellingen. Je leeft zo plichtsbewust mogelijk. Gelukkig doen de meeste mensen dat. Verantwoordelijk zijn is echter een normatief proces. Zodra je faalt, vraagt de samenleving zich af of je de fout niet kon vermijden. Harde incompatibalisten vinden dit vermijden vijgen na Pasen (Vlaams voor ’mosterd na de maaltijd’, red.). Want vermijden vergt een oorzaakloos ik dat niet bestaat. Zoom je in op de fout en doorzie je alle oorzaken, dan leg je het causale netwerk bloot waaruit de fout onvermijdelijk volgt. Een voetballiefhebber vraagt zich misschien af hoe een spits een open doelkans kan missen. Een harde incompatibalist beseft dat die spits het doelpunt niet kon maken.”

U bent een harde incompatibalist die niet gelooft in verzoening tussen wetenschap en verantwoordelijkheid?

„Precies. Je kunt het probleem van de vrije wil terugbrengen op een onverenigbaarheid tussen de wereld van het zijn en de wereld van het moeten. Er blijft altijd een onoverbrugbare kloof.

„Stel je de perfecte biograaf van Hitler voor. Iemand die op de hoogte is van alle oorzaken van Hitlers beslissingen. Vanaf zijn geboorte tot zijn zelfmoord in die Berlijnse bunker. Nu, kan die biograaf Hitler iets verwijten? Als hij Hitler door en door kent, kent hij de oorzaken en weet hij dat Hitler niet anders kon handelen. Hij zat nu eenmaal zo in elkaar. En zelfs als hij anders kon handelen, als het causale netwerk keuze bood, dan is het uitgesloten dat Hitler controle over die keuze had. Er bestaat geen oorzaakloos Hitlergeestje die de wereldgeschiedenis een betere wending had kunnen geven. De perfecte biograaf begrijpt Hitler zo goed dat Hitler niets meer te verwijten valt.

„Hetzelfde geldt voor ons allen. Niemand verdient verwijten, al spreekt onze intuïtie die rationele waarheid dagelijks tegen.”

Wat zijn de gevolgen van deze conclusie?

„Die zijn gigantisch. Ga Holocaustoverlevenden maar eens vertellen dat nazibeulen niet verantwoordelijk waren! Ga een laureaat van een prestigieuze prijs maar eens uitleggen dat prijzen nooit verdiend zijn! Onze moraal, maar ook ons rechtssysteem krijgt rake klappen. Want zonder vrije wil is er geen schuld en zonder schuld is er geen misdrijf. Het recht zakt als een pudding in elkaar. Zonder vrije wil en verantwoordelijkheid zijn er geen rechtshandelingen of rechtsfeiten meer. Alleen nog blote feiten.”

Willen we dat?

„Natuurlijk niet. Zelfs de radicaalste vrijewilontkenner wil nog contracten sluiten, wil dat schade vergoed wordt en dat daders worden gestraft.”

U bent zo’n radicale ontkenner, hoe brengt u uw wetenschappelijke waarheid in overeenstemming met uw geloof in de rechtsstaat?

„Verwacht van mij geen eenvoudig antwoord op deze complexe materie. Niettemin zie ik drie evoluties. Je kunt doen alsof: je blijft begrippen als schuld, verwijtbaarheid, toerekening, verantwoordelijkheid gebruiken, maar wie dat filosofisch wil, zet een andere bril op. Je weet dat schuld niet bestaat, dat niemand iets te verwijten valt, maar je doet alsof schuld bestaat en je iemand iets kunt verwijten.”

Beetje slap.

„Vind ik ook. Maar er is een andere mogelijkheid. Je kunt tot zekere hoogte het gangbare rechtsmodel handhaven. Je behoudt dan de juridische schema’s voor aansprakelijkheid en verantwoordelijkheid, maar schrapt de voorwaarden waarin vrijewilgevoelige termen voorkomen. Zo is schuld niet meer nodig voor strafrechtelijke verantwoordelijkheid en is toerekening krachtens schuld niet meer nodig voor aansprakelijkheid.”

Dit botst met mijn rechtsgevoel.

„Toch schuift de schuldvraag in sommige rechtsgebieden nu al naar de achtergrond. Denk aan de risicoaansprakelijkheid in het arbeidsrecht of de foutloze aansprakelijkheid in het medisch recht.

Dan is er ook nog een derde mogelijkheid, die noem ik het preventiemodel. Daarin zijn juridische beslissingen niet alleen vrij van vrijewilgevoelige concepten, maar je verhaalt de aansprakelijkheid en verantwoordelijkheid niet meer op de veroorzaker. De gemeenschap of een privéverzekeraar draait op voor de schade die voortkomt uit een fout of misdrijf. Alleen indien herhaling dreigt, wordt de veroorzakende persoon voorwerp van maatregelen die variëren van straf, behandeling tot opsluiting. Omdat de samenleving of de privéverzekeraars nu de schadekosten draagt, verplaatst de focus zich van schuldvraag naar preventie: snelheidsbegrenzers, alcoholslots en ingeplante breinchips die verstrooide automobilisten naar de pechstrook voeren. Dit model is de uiterste consequentie van een rechtssysteem zonder vrije wil.

„De vraag wordt dus: hoeveel heeft een vrije wilontkenner voor zijn wetenschappelijke waarheid over?”

Uw antwoord?

„Het preventiemodel heeft zijn intrede al gedaan. We bevinden ons in een overgangsfase. De drie geschetste rechtsmodellen wedijveren met elkaar. Op dit moment zijn onze morele intuïties niet rijp voor een recht zonder vrije wil en verantwoordelijkheid. We hebben nog schuldigen nodig. Toch is de evolutie onafwendbaar. Bovendien ben ik ervan overtuigd dat naarmate de wetenschap helderder maakt waarom mensen niet vrij zijn om fouten te begaan of misdrijven te plegen, we onze morele intuïties aanpassen en we onze vrijheid beetje bij beetje uit handen geven. Maar zoiets gebeurt niet in één generatie.”

Ik durf het nauwelijks nog te vragen, maar bestellen we een glaasje wijn?

„Droge witte wijn alsjeblieft.”